Jean-Pierre Filiu

(Autor je historičar i arabist koji na web-stranici dnevnika Le Monde ispisuje blog »Tako blizak Istok«)

Narodni ustanak koji je, u manje od mjesec dana, svrgnuo tuniškog diktatora što je bio na vlasti već 23 godine označava početak revolucionarnog vala u arapskom svijetu. Neprikladno nazvan »proljećem«, taj val zapravo predstavlja završetak dugotrajne borbe arapskih naroda za samoodređenje, koja je najprije vođena protiv kolonijalnih sila, zatim protiv klika koje su stečene nacionalne nezavisnosti pronevjerile u vlastitu korist. Za padom Ben Alija u januaru 2011. uslijedio je, sljedećeg mjeseca, pad egipatskog autokrata Mubareka što je vladao 29 godina, a zatim je započeo građanski rat u Libiji gdje je Kazafi na kraju pao, nakon 42 godine na vlasti. No dva međusobno sukobljena kontrarevolucionarna saveza brzo će se mobilizirati da skrše narodnu pobunu.

Neviđeno surova kontrarevolucija

Već u martu 2011. Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati šalju vojnike u Bahrejn da bi ugušili konstitucionalistički pokret, posprdno nazvan »petom kolonom« Teherana. U istom trenutku, Iran i Rusija zalažu se za nemilosrdno suzbijanje nenasilne pobune protiv režima Bešara el-Eseda u Siriji. Svaki od tih kontrarevolucionarnih saveza tvrdi da je narodna oporba »agent« onog drugog saveza, optužujući je za »terorizam« kako bi je lakše uništili. Povrh toga, svaki od tih dvaju saveza igra se s džihadističkom vatrom kako bi diskvalificirali demokratski ustanak i postavili lokalnog diktatora kao jedinu branu pred »haosom«. U Jemenu, Saudijska Arabija uspijeva da ugovori odlazak autokrata Saliha, koji je bio na vlasti 21 godinu (ili 12 godina više, koliko je bio na čelu Sjevernog Jemena). Prelazak na demokratiju treba da predvodi njegov doglavnik, »izabran« sa 99,8 % glasova – no proces je na koncu prekinut zbog Salihovog približavanja  husijskim pobunjenicima koje podržava Teheran.

U Egiptu, vojna hunta koja je svrgnula Mubareka sklapa savez s Muslimanskom braćom kako bi zaustavila revolucionarni val. No taj savez je raskinut u junu 2012, kada je s 51,7 % glasova za predsjednika republike izabran islamist Mursi. Zbog njegove sektaške i svadljive politike od njega se otuđuje sve veći i veći dio stanovništva, i dolazi do novog ustanka, koji i ovoga puta iskorištava vojna hunta, izvodeći udar u julu 2013. General (a zatim i maršal) Sisi »izabran« je za predsjednika s 97 % glasova u maju 2014, a njegovu zemlju podržavaju Saudijska Arabija i Emirati ne pitajući šta košta. Svaki vid oporbe proglašava se »terorizmom«, a represija doseže razmjere dotad nepoznate u povijesti Egipta, s desetinama hiljada političkih zatvorenika i hiljadama »nestalih«. Usprkos tome, pokazuje se da je Sisijeva doktatura nesposobna da suzbije prijetnju koju predstavljaju džihadisti, uspješno ukorijenjeni na strateškom poluostrvu Sinaju.

Zamka internacionalizacije

Tunis je uspio da izbjegne to katastrofalno nazadovanje, najprije zato što je to jedina među autoritarnim republikama arapskog svijeta koja je bila policijska a ne vojna. Lojalnost oružanih snaga omogućila je demokratskoj tranziciji da se razvije do usvajanja novog ustava, u januaru 2014. Posredovanje civilnog društva, okrunjenog Nobelovom nagradom za mir, uspjelo je da izmiri islamiste i nacionaliste. Parlamentarni režim, u kojem proporcionalni sistem stvara ponekad nestabilne koalicije, pokazao se kao nesposoban da se nosi sa otvorenim lomovima u regiji. Ali je, isto tako, izbjegao polarizaciju koja se, u svim drugim zemljama, izrodila u prikriven ili otvoren građanski rat. U martu 2015. intervencija Saudijske Arabije i Emirata u Jemenu uspijeva samo da vrlo postupno »oslobodi« jug zemlje od husija, koji još uvijek drže Sanu.

U decembru 2016, promjena u politici Turske koja istočni Alep, bastion revolucionara, isporučuje Esedovom režimu, veliki je uspjeh za Rusiju, izravno angažiranu u Siriji već više od godinu dana. Međutim, Erdoğan igra vlastitu igru: u Siriji, ponekad konfliktno partnerstvo s Rusijom i Iranom, a u Libiji podrška vladi u Tripoliju, dok Moskva, Rijad, Abu Dabi i Kairo podržavaju »maršala« Haftara. Usprkost tim protivrječjima, Erdoğan i Putin se slažu u tome da iz svojih bilateralnih sporazuma isključe UN i zapadne sile. Na taj način internacionalizacija arapskih kriza, koju je u početku potakla arapska kontrarevolucija u Bahrejnu, Libiji i Jemenu, donosi korist nearapskim silama. Najznakovitiji slučaj predstavlja Sirija, gdje je nakon petsto hiljada mrtvih i raseljavanja polovine stanovništva zemlja prepuštena volji Rusije, Irana i Turske.

Oživljenje prosvjeda u 2019. godini

Iako su donosioci odluka i posmatrači bili saglasni da jednom zauvijek sahrane arapski prosvjedni pokret, ovaj potonji ponovo se javlja 2019, protiv režima koji 2011. nisu bili dovedeni u pitanje. Beširovu diktaturu u Sudanu, nakon 30 godina tlačenja, srušio je zadivljujuće hrabar narodni ustanak. Pacifizam demonstranata u Kartumu može se prepoznati i u alžirskom Hiraku, koji predsjednika Butefliku prinuđuje na ostavku, nakon 20 godina na vlasti. No masovni prosvjed u Alžiru nastavlja se i nakon ostavke, i traži se istinski civilni režim, a ne onaj koji bi bio marioneta vojne hijerarhije. U Libanu i Iraku gomila traži kraj korupcije koju je u instituciju pretvorio jedan istovremeno konfesionalni i milicijski sistem. U svim tim zemljama, oporba se strateški odlučila za nenasilje, jer upravljači ranije nikada nisu odstupali kada bi zaprijetio građanski rat. Što se tiče islamista, oni su u prosvjednim pokretima potisnuti na marginu, zbog svojih raznovrsnih paktiziranja s vlastima.

Tom novom valu narodne mobilizacije pandemija koronavirusa nanijela je težak udarac. Tome treba dodati i ubistva stotina prosvjednika u Iraku, i politiku »što gore to bolje« libanskih oligarha, koji bi radije dopustili da njihova zemlja propadne nego da je reformiraju. U Sudanu, Emirati i Saudijska Arabija polažu nade u vojnu komponentu tranzicijske hunte da zaustavi demokratski proces. Usprkos svim tim preprekama, bilans arapske kontrarevolucije je porazan: nigdje nije mogao biti obnovljen status quo od prije 2011, iako je represija mnogo krvavija nego prije deset godina. Stotine milijardi eura koje je progutalo ubilačko spašavanje diktatura bile bi mnogo bolje iskorištene da su investirane u razvoj unesrećenih zemalja. Jedina alternativa koja vodi ka stabilnosti i napretku arapskog svijeta jest da se uzmu u obzir narodne težnje, koje izražava jedna generacija što je u proteklih deset godina sazrela i prekalila se u borbi.

Početna